รศ.ดร.ดุสิต เวชกิจ

อ.สุธิดา มณีอเนกคุณ

อ.สุกัญญา สุขวุฒิ

หลักการและเหตุผล

                ป่าชายเลน (Mangrove forest) คือ ระบบนิเวศที่ประกอบไปด้วยพันธุ์พืชและพันธุ์สัตว์นานาชนิด ดำรงชีวิตร่วมกันในสภาพแวดล้อมที่เป็นดินเลน น้ำกร่อย และมีน้ำทะเลท่วมถึงอย่างสม่ำเสมอ โดยพบว่าป่าชายเลนในประเทศไทยจะขึ้นกระจายอยู่ทั่วไปบริเวณแนวชายฝั่งทะเลทั้งทางด้านอ่าวไทย ในแถบจังหวัดตราด ระยอง จันทบุรี ฉะเชิงเทรา สมุทรปราการ สมุทรสาคร สมุทรสงคราม เพชรบุรี ชุมพร สุราษร์ธานี นครศรีธรรมราช ต่อเนื่องไปจนถึงจังหวัดนราธิวาส และทางด้านฝั่งทะเลอันดามันบริเวณจังหวัดระนอง พังงา กระบี่ ตรัง สตูล และจังหวัดภูเก็ต รวมพื้นที่ประมาณ 1.5 ล้านไร่ (กรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง, 2552)

ในแง่ของคุณค่าและความสำคัญ พบว่าป่าชายเลนเป็นระบบนิเวศที่มีคุณค่าต่อการดำรงชีวิตของมนุษย์อย่างมากมายมหาศาลทั้งในด้านเศรษฐกิจ สังคม และสิ่งแวดล้อม ซึ่งคุณค่าทางด้านเศรษฐกิจที่เห็นได้อย่างชัดเจนคือ การนำเนื้อไม้มาใช้ประโยชน์ในด้านต่าง ๆ เช่นใช้ทำฟืน ผลิตถ่าน ไม้เสาเข็ม ชิ้นไม้สับ และเครื่องมือด้านการประมง นอกจากนั้นยังใช้เป็นแหล่งเก็บหาสมุนไพรพื้นบ้าน และของป่าของชุมชนที่สำคัญ (สนิท อักษรแก้ว, 2548) ในด้านของคุณค่าทางสังคมพบว่าชุมชนชายฝั่งส่วนใหญ่ ได้อาศัยป่าชายเลนเป็นแหล่งประกอบอาชีพด้านการประมง ใช้เป็นแหล่งที่อยู่อาศัย แหล่งพักผ่อนหย่อนใจ ตลอดจนเป็นแหล่งศึกษาค้นคว้าวิจัยของชุมชน สำหรับคุณค่าด้านสิ่งแวดล้อมพบว่าป่าชายเลนมีคุณค่าในการเป็นแหล่งอนุบาลสัตว์น้ำ แหล่งที่อยู่อาศัยของสัตว์น้ำ และแหล่งหลบภัยจากศัตรูต่าง ๆ นอกจากนั้นป่าชายเลนยังช่วยรักษาสมดุลของระบบนิเวศชายฝั่ง รักษาสมดุลของธาตุอาหาร ช่วยเก็บกักสิ่งปฏิกูล ลดความรุนแรงของคลื่น และช่วยป้องกันการกัดเซาะชายฝั่งของคลื่นอีกด้วย (ดุสิต เวชกิจ และสมศักดิ์ พิริยโยธา, 2556)

มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช ตระหนักถึงความสำคัญของทรัพยากรป่าชายเลนของประเทศและเล็งเห็นความสำคัญของการส่งเสริมให้ทุกภาคส่วนได้มีส่วนร่วมในการเพิ่มประสิทธิภาพการบริหารจัดการป่าชายเลน โดยเฉพาะอย่างยิ่งการมีส่วนร่วมของเยาวชนซึ่งจะเป็นกำลังหลักในการอนุรักษ์ป่าชายเลนในอนาคต จึงได้จัดโครงการอบรมเชิงปฏิบัติการเยาวชนรักษ์ป่า หลักสูตร“การมีส่วนร่วมของเยาวชนในการจัดการป่าชายเลน” เพื่อเสริมสร้างจิตสำนึกและความตระหนักในการอนุรักษ์ และจัดการทรัพยากรป่าชายเลนในพื้นที่ให้แก่ชุมชนโดยเริ่มที่เยาวชน เสริมสร้างการเรียนรู้ด้านการจัดการทรัพยากรป่าชายเลน และเพื่อแลกเปลี่ยนเรียนรู้ประสบการณ์ด้านการจัดการทรัพยากรป่าชายเลนระหว่างเยาวชน ประชาชนในพื้นที่ และเจ้าหน้าที่ในหน่วยงานที่เกี่ยวข้อง

ผลการดำเนินโครงการ

โครงการเยาวชนรักษ์ป่า หลักสูตร “การมีส่วนร่วมของเยาวชนในการจัดการป่าชายเลน”
เป็นโครงการที่มุ่งเน้นให้ความรู้เกี่ยวกับป่าชายเลนแก่เยาวชนในพื้นที่ผ่านรูปแบบของการจัดการฝึกอบรม ที่จัดขึ้นในระหว่างวันที่ 18-19  กรกฎาคม  2557 ณ ส่วนบริหารจัดการป่าชายเลนที่ 1 (ชลบุรี) และ ศึกษาดูงานการอนุรักษ์ทรัพยากรป่าชายเลน ณ ศูนย์ศึกษาธรรมชาติและอนุรักษ์ป่าชายเลนเพื่อการท่องเที่ยวเชิงนิเวศ จังหวัดชลบุรี ตำบลเสม็ด อำเภอเมือง จังหวัดชลบุรี ซึ่งเยาวชนผู้เข้ารับการอบรมเป็นนักเรียนระดับชั้นมัธยมศึกษาจากโรงเรียนบ้านสวน (จั่นอนุสรณ์) โรงเรียนชลกันยานุกูล แสนสุข โรงเรียนอ่างศิลาพิทยาคม และโรงเรียนโรงเรียน ชลบุรี “สุขบท”  อำเภอเมือง จังหวัดชลบุรี ทั้งนี้มีจำนวนเยาวชนผู้เข้ารับการฝึกอบรมรวมทั้งสิ้น 50 คน ดังแสดงในภาพที่ 1 และ 2

กิจกรรมในวันแรกของการฝึกอบรม ได้จัดให้มีกิจกรรมให้ความรู้เกี่ยวกับป่าชายเลนใน 4 ด้าน ได้แก่

1. ระบบนิเวศป่าชายเลน บรรยายให้ความรู้เกี่ยวกับความหมายของป่าชายเลน ปัจจัยสิ่งแวดล้อมของป่าชายเลน และการปรับตัวของพันธุ์ไม้ในป่าชายเลน ดังแสดงในภาพที่ 3 สามารถสรุปรายละเอียดได้ว่า ป่าชายเลนเป็นกลุ่มของสังคมพืชที่พบทั่วไปตามพื้นที่ชายฝั่งทะเล บริเวณปากแม่น้ำ อ่าว ทะเลสาบ และ เกาะ ซึ่งเป็นบริเวณที่น้ำทะลท่วมถึง ลักษณะดินเป็นดินเลน พันธุ์ไม้ส่วนใหญ่มีการปรับตัวและเปลี่ยนแปลงลักษณะบางประการ เพื่อให้สามารถเจริญเติบโตได้ภายใต้สภาพแวดล้อมที่มีกระแสน้ำขึ้นลงอยู่เสมอ น้ำมีความเค็มสูง และมีสภาพดินเป็นดินเลน ตัวอย่างเช่นการปรับตัวให้มีระบบรากค้ำจุน(รากค้ำยัน) ซึ่งพบได้ในไม้โกงกาง  ปรับตัวให้มีรากหายใจ (รูปกรวยคว่ำ รูปคล้ายเข่า และรูปหมุด) ซึ่งพบในไม้ลำพู ไม้ถั่ว และไม้ตะบูน ตามลำดับ

2. ประโยชน์ของป่าชายเลน บรรยายให้ความรู้เกี่ยวกับความสำคัญของป่าชายเลน ดังแสดง
ในภาพที่ 4 โดยสามารถสรุปสาระสำคัญของการบรรยายได้ว่า ป่าชายเลนมีประโยชน์ทั้งในด้านของการเป็นแหล่งที่อยู่อาศัยของสิ่งมีชีวิต แหล่งเพาะพันธุ์และอนุบาลสัตว์น้ำ แหล่งหลบภัยของสัตว์น้ำ แหล่งอาหารของมนุษย์ แหล่งเชื้อเพลิงในการหุงต้ม ช่วยในการป้องกันการกัดเซาะชายฝั่ง เป็นแนวกำบังลมพายุ ช่วยกรองของเสีย และช่วยดูดซับคาร์บอนไซด์ไดออกไซด์ ตลอดจนเป็นแหล่งวิจัยและศึกษาหาความรู้

3. พรรณไม้ในป่าชายเลน จัดกิจกรรมให้เยาวชนได้เรียนรู้เกี่ยวกับพันธุ์ไม้ป่าชายเลน
โดยอธิบายถึงลักษณะของพันธุ์ไม้ในป่าชายเลนแต่ละชนิด ลักษณะต้น ดอก ใบ และประโยชน์ของพันธุ์ไม้เหล่านั้น โดยได้แบ่งกลุ่มให้เยาวชนได้ร่วมกันทำกิจกรรมอธิบายลักษณะของต้นไม้ในป่าชายเลน ตัวอย่างเช่น อธิบายลักษณะของต้นแคทะเล โดยระบุว่าชื่ออื่น คือ แคน้ำ แคนา แคป่า แคตุ้ย แคผา แคปี่ฮ่อ เป็นไม้ยืนต้นขนาดเล็ก ไม่ผลัดใบ สูง 4-10 เมตร แตกกิ่งก้านน้อย เรือนยอดแผ่กว้าง แต่ละส่วนเมื่อแห้งจะเปลี่ยนเป็นสีดำ เปลือกสีเทา เรียบ หรือแตกเป็นร่องตื่นๆ มีช่องอากาศ ตามลำต้น ใบ เป็นใบประกอบแบบขนนก ดอก เป็นแบบช่อกระจะ ช่อดอกสั้นออกตามปลายกิ่ง  ผล เป็นฝักเรียวยาว บิดเป็นเกลียว มักขึ้นในป่าบริเวณน้ำกร่อย เป็นต้น จากนั้นจึงให้แต่ละกลุ่มนำเสนอรายละเอียดกิจกรรมต่อเพื่อนๆ ที่เข้าอบรม เพื่อให้เกิดการแลกเปลี่ยนเรียนรู้ระหว่างกัน ดังแสดงในภาพที่ 5

                วันที่ 2 ของการฝึกอบรม ได้จัดให้มีกิจกรรมทัศนศึกษาป่าชายเลน ดังแสดงในภาพที่ 6 เพื่อให้เยาวชนที่เข้ารับการอบรมได้ฝึกสังเกตระบบนิเวศป่าชายเลน สังเกตลักษณะเด่นของพันธุ์ไม้แต่ละชนิด ลักษณะของสัตว์ที่พบ และอธิบายความแตกต่างของสิ่งที่สังเกตเห็นกับสิ่งที่ได้เรียนรู้จากวิทยากรในวันแรก จากนั้นจึงให้นำเสนอสิ่งที่พบเห็นทั้งในสิ่งที่ดี สิ่งที่ไม่ดี สิ่งที่ไม่ควรทำ และสิ่งที่ต้องทำ อีกทั้งยังจัดเวทีให้มีการระดมความคิดเห็นของเยาวชนที่เข้ารับการอบรมว่าในฐานะที่เป็นเยาวชนจะมีส่วนร่วมในการอนุรักษ์ทรัพยากรป่าชายเลนอย่างไร ดังแสดงในภาพที่ 7 และ 8

จากการระดมความคิดเห็นของผู้เข้าร่วมโครงการต่อการมีส่วนรวมของเยาวชนในการอนุรักษ์ป่าชายเลน พบว่าเยาวชนของแต่ละโรงเรียนได้แสดงความคิดเห็นดังต่อไปนี้

โรงเรียนบ้านสวน (จั่นอนุสรณ์)

1. รณรงค์ปลูกจิตสำนึกให้เข้าใจความสำคัญของป่าชายเลน

2. ประชาสัมพันธ์ให้ความรู้เกี่ยวกับการอนุรักษ์ป่าชายเลน

3. ให้ความรู้กับประชาชนในการดำรงชีวิตร่วมกับป่าชายเลนอย่างไม่มีผลต่อป่า

4. จัดตั้งกลุ่มอาสามัคคุเทศก์ให้ความรู้กับนักท่องเที่ยวและทำกิจกรรมปลูกป่า

5. จัดตั้งค่ายอนุรักษ์ป่าชายเลน

6. ปลูกป่าทดแทนในพื้นที่ที่สูญเสียไป

โรงเรียนชลกันยานุกูล แสนสุข

1. ร่วมจัดตั้งชมรมการอนุรักษ์ป่าชายเลน

2. รณรงค์อนุรักษ์ป่าชายเลน

3. เข้าร่วมการปลูกป่าชายเลน

4. ไม่ทิ้งขยะในป่าชายเลน

5. ช่วยกันเก็บขยะในพื้นที่ป่าชายเลน

6. ช่วยกันอนุรักษ์พันธุ์พืชและสัตว์ในป่าชายเลน

7. ไม่ส่งเสียงรบกนสัตว์ในป่าชายเลน

8. ไม่ส่งเสริมธุรกิจที่มาจากการทำลายป่าชายเลน

9. ไม่ทำลายระบบนิเวศน์ป่าชายเลน

10. ไม่บุกรุกป่าชายเลน

11. ชักชวนเพื่อนพี่น้องมาร่วมปลูกป่าชายเลน

โรงเรียนอ่างศิลาพิทยาคม

1. ประชาสัมพันธ์ทางวิทยุท้องถิ่น

2. ประชาสัมพันธ์เสียงตามสายในโรงเรียน

3. จัดค่ายอบรมให้มีความรักษ์ในป่าชายเลนและตระหนักถึงประโยชน์ป่ายชายเลน

4. จัดตั้งชมรมการอนุรักษ์ป่าชายเลน

5. นำความรู้ที่ได้รับมาต่อยอดและถ่ายทอดให้รุ่นน้อง

6. จัดกิจกรรมมัคคุเทศน์น้อย

โรงเรียน ชลบุรี “สุขบท”

1. นำความรู้ที่เราได้รับจากโครงการเยาวชนรักษ์ป่าไปเผยแพร่ในโรงเรียน

2. ติดป้ายและเชิญเพื่อนมารณรงค์การอนุรักษ์ป่าชายเลน

3. จัดตั้งชมรมการอนุรักษ์ป่าชายเลนจนเกิดความสำเร็จ

4. ลงพื้นที่ในชุมชนและเชิญชวนชาวบ้านร่วมกันอนุรักษ์ป่าชายเลน

5. จัดตั้งโครงการปลูกป่าเพื่ออนุรักษ์ป่าชายเลน

ทั้งนี้เมื่อดำเนินการรวบรวมความคิดเห็นของเยาวชนจากทุกโรงเรียนมาสรุปเป็นประเด็น พบว่าสามารถ สรุปได้เป็น 4 ประเด็น ดังนี้

1 ด้านอนุรักษ์พืชและสัตว์ป่าชายเลน

1.1 เข้าร่วมกิจกรรมปลูกป่าชายเลนเพื่อทดแทนพื้นที่ป่าที่สูญเสียไป

1.2 ช่วยกันอนุรักษ์พันธุ์พืชและสัตว์ในป่าชายเลน

1.3 ไม่ส่งเสียงรบกนสัตว์ในป่าชายเลน

1.4 ไม่ทำลายระบบนิเวศน์ป่าชายเลน และไม่บุกรุกพื้นที่ป่าชายเลน

1.5 จัดทำโครงการปลูกป่าเพื่ออนุรักษ์ป่าชายเลน

2. ด้านการรักษาสิ่งแวดล้อม

2.1 ไม่ทิ้งขยะและช่วยกันเก็บขยะในป่าชายเลน

2.2 ช่วยกันดูแลรักษาสะพานและป้ายที่อยู่ในป่าชายเลน

3. ด้านการประชาสัมพันธ์และกิจกรรมจัดการป่าชายเลน

          3.1 นำความรู้ที่ได้รับจากโครงการเยาวชนรักษ์ป่าไปเผยแพร่ให้รุ่นน้องในโรงเรียน

          3.2 นำความรู้ที่ได้รับจากโครงการเยาวชนรักษ์ป่าไปต่อยอดเป็นโครงงานด้านวิทยาศาสตร์

3.3 ประชาสัมพันธ์ให้ความรู้เกี่ยวกับการอนุรักษ์ป่าชายเลน ผ่านช่องทางเสียงตามสายในโรงเรียน และทางวิทยุท้องถิ่น

3.4 ติดป้ายและรณรงค์ให้มีการอนุรักษ์ป่าชายเลน

3.5 ให้ความรู้กับประชาชนในการดำรงชีวิตร่วมกับป่าชายเลนอย่างไม่มีผลต่อป่า

3.6 ลงพื้นที่ในชุมชนและเชิญชวนชาวบ้านร่วมกันอนุรักษ์ป่าชายเลน

3.7 ชักชวนเพื่อนพี่น้องมาร่วมปลูกป่าชายเลน

4. ด้านการส่งเสริมป่าชายเลน

4.1 รณรงค์ปลูกจิตสำนึกให้เห็นถึงความสำคัญของป่าชายเลน

4.2 จัดตั้งชมรมอนุรักษ์ป่าชายเลน

4.3 จัดค่ายอนุรักษ์ป่าชายเลน เพื่อให้เกิดความรักและตระหนักถึงประโยชน์ป่าชายเลน

4.4 จัดตั้งกลุ่มอาสามัคคุเทศก์น้อยให้ความรู้กับนักท่องเที่ยวและทำกิจกรรมปลูกป่า

4.5 รณรงค์ให้ไม่มีการส่งเสริมธุรกิจที่มาจากการทำลายป่าชายเลน

ในการจัดฝึกอบรมฯ ได้จัดให้มีการสร้างไลน์กลุ่ม และเฟสบุ๊คขึ้น ภายใต้ชื่อ “เยาวชนรักษ์
ป่าชายเลนชลบุรี” และเชิญชวนให้เยาวชนผู้เข้ารับการฝึกอบรม คณาจารย์ และเจ้าหน้าที่ผู้เกี่ยวข้อง
เข้าร่วมเข้าเป็นสมาชิกของกลุ่มดังกล่าว  เพื่อใช้เป็นช่องทางในการติดต่อสื่อสาร ประชาสัมพันธ์ข้อมูล ข่าวสาร องค์ความรู้ และกิจกรรมต่าง ๆ ที่เกี่ยวข้องกับการอนุรักษ์ป่าชายเลน อีกทั้งยังเป็นการส่งเสริมให้เครือข่ายเยาชนรักษ์ป่าที่เกิดขึ้นจากการฝึกอบรมในครั้งนี้ มีความสนิทสนม แน่นแฟ้น และร่วมกิจกรรมในด้านการอนุรักษ์ป่าชายเลนที่ต่อเนื่อง  นอกจากนี้ในการจัดฝึกอบรมยังได้เปิดโอกาสให้โรงเรียนที่เข้าร่วมกิจกรรมสร้างความร่วมมือในรูปแบบของการร่วมกันจัดทำโครงงานหรือโครงการวิจัยร่วมกันระหว่างคณาจารย์และนักเรียน กับเจ้าหน้าที่ของส่วนบริหารจัดการป่าชายเลนที่ 1 (ชลบุรี) กรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง ได้ในอนาคต

                ทั้งนี้ได้จัดให้มีการประเมินความคิดเห็นของเยาวชนผู้เข้าร่วมโครงการที่มีต่อความรู้และ
ความพึงพอใจในกิจกรรมของโครงการ ดังรายละเอียดในตาราง

ตารางแสดงผลการประเมินความรู้และความพึงพอใจต่อโครงการเยาวชนรักษ์ป่า หลักสูตร “การมีส่วนร่วม
                ของเยาวชนในการจัดการป่าชายเลน”ระหว่างวันที่ 18-19  กรกฎาคม  2557

จากตารางสามารถสรุปภาพรวมได้ว่า ผู้เข้าร่วมโครงการมีความพึงพอใจต่อการจัดกิจกรรมฝึกอบรมในระดับมากถึงมากที่สุด ร้อยละ 90.00 และผู้เข้าร่วมโครงการมีความคิดเห็นต่อการนำความรู้ที่ได้รับ
ไปใช้ประโยชน์ต่อไปในระดับมากถึงมากที่สุดร้อยละ 83.2

ข้อเสนอแนะ

                ข้อเสนอแนะของเยาวชนผู้เข้าร่วมโครงการ

                                เยาวชนผู้เข้าร่วมโครงการได้ให้ข้อเสนอแนะต่อการดำเนินโครงการใน 3 ประเด็นหลัก คือ

                                1. เสนอแนะให้มีการฝึกอบรมป่าชายเลนในลักษณะนี้อีก

2. เสนอแนะให้มีการเพิ่มระยะเวลาในการฝึกอบรมโดยจัดอบรมแบบค้างคืน 2 คืน 3 วัน

3. เสนอแนะให้เพิ่มกิจกรรมการปลูกป่าชายเลน

                ข้อเสนอแนะของผู้ดำเนินโครงการ

                จากข้อมูลที่ได้รับจากการระดมความคิดเห็นของเยาวชนผู้เข้าร่วมโครงการต่อการมีส่วนร่วมของเยาวชนในการอนุรักษ์ป่าชายเลน สะท้อนให้เห็นว่า นอกจากเยาวชนผู้เข้าร่วมโครงการในครั้งนี้จะเกิดการเรียนรู้ และตระหนักถึงคุณค่าและความสำคัญของป่าชายเลนตามวัตถุประสงค์ที่วางไว้แล้ว ยังพบว่าเยาวชนผู้เข้าร่วมโครงการเหล่านี้ยังสามารถนำเอาความรู้ที่ได้รับจากการฝึกอบรมไปพัฒนาต่อยอด และแตกประเด็นมุมมองออกมาเป็นคำตอบได้อย่างมีมิติ มีความน่าสนใจในการนำใช้ให้เป็นรูปธรรม  คณะผู้ดำเนินโครงการจึงเล็งเห็นว่าโครงการฝึกอบรมให้ความรู้แก่เยาวชนในลักษณะนี้เป็นโครงการที่สามารถดำเนินการได้ในทุกพื้นที่ เป็นโครงการที่มีขั้นตอนการดำเนินการไม่ยุ่งยาก ใช้ระยะเวลาไม่มาก แต่ให้ผลสัมฤทธิ์สูงและสามารถส่งผลดีต่อการอนุรักษ์ได้ในระยะยาว

กิตติกรรมประกาศ

                โครงการอบรมเชิงปฏิบัติการเยาวชนรักษ์ป่า หลักสูตร “การมีส่วนร่วมของเยาวชนในการจัดการป่าชายเลน” นี้ เป็นหนึ่งในโครงการบริการสังคมของมหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช ที่ได้รับงบประมาณสนับสนุนจากเงินอุดหนุน เงินแผ่นดิน ประจำปีงบประมาณ พ.ศ. 2557 ทางคณะผู้ดำเนินโครงการฯ จึงขอขอบคุณมหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราชเป็นอย่างสูงมา ณ ที่นี้ และขอขอบคุณคุณสมศักดิ์ พิริยโยธา ผู้เชี่ยวชาญเฉพาะด้านการจัดการทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง คุณอภิชัย เอกวนากุล ผู้อำนวยการส่วนบริหารจัดการทรัพยากรป่าชายเลนที่ 1 (ชลบุรี) ตลอดจนผู้อำนวยการโรงเรียนบ้านสวน(จั่นอนุสรณ์)  ผู้อำนวยการโรงเรียนชลกันยานุกูล แสนสุข ผู้อำนวยการโรงเรียนอ่างศิลาพิทยาคม และผู้อำนวยการโรงเรียนโรงเรียน ชลบุรี “สุขบท” จังหวัดชลบุรี ตลอดจนคณาจารย์จากโรงเรียนดังกล่าว  ที่ให้ความร่วมมือในการเข้าร่วมกิจกรรมของโครงการอย่างดียิ่ง ทำให้โครงการสำเร็จลุล่วงไปได้ด้วยดี และสุดท้ายนี้ ขอขอบคุณกรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่งเป็นอย่างสูง ที่ให้ความอนุเคราห์สถานที่และอำนวยความสะดวกในทุกด้าน

เอกสารอ้างอิง

กรมทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง (2552) ทรัพยากรป่าชายเลน ค้นคืนวันที่ 9 กันยายน 2556 จาก
                http://www.dmcr.go.th/marinecenter/mangrove.php

สนิท อักษรแก้ว (2548) “ระบบนิเวศป่าชายเลนและการจัดการ” ใน เอกสารการสอนชุดวิชานิเวศวิทยา
                และการจัดการทรัพยากรธรรมชาติ หน่วยที่ 7 นนทบุรี มหาวิทยาลัยสุโขทัยธรรมาธิราช
                สาขาวิชาส่งเสริมการเกษตรและสหกรณ์

ดุสิต เวชกิจ และสมศักดิ์ พิริยโยธา (2556) มูลค่าทางเศรษฐกิจต่อทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง
ใน การฟื้นฟูและการอนุรักษ์ทรัพยากรทางทะเลและชายฝั่ง (ตอนที่ 3) ค้นคืนวันที่ 9 กันยายน 2556 จาก http://www.lookforest.com/00_newlook/article_person.php?id_send=221&title_key_id=4

Last updated: 2014-09-15 13:21:23